Tatarak zwyczajny

Dawniej liście tataraku służyły do dekoracji w czasie Zielonych Świątek, a latem, ze względu na orzeźwiający aromat, kładziono je na podłogach domów, kościołów czy zamków. Dziś z jego suszonych liści i kłączy produkuje się potpourri i torebki zapachowe. Ze względu na swoje właściwości dekoracyjne i oczyszczające tatarak sadzony jest też w oczkach wodnych.

^{fot. K. Rogut}

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.)

Rodzina: obrazkowate -Araceae

Nazwy ludowe i zwyczajowe

Air, ajer, bluszcz, capr, gałga, gałgan, lepiech, lepich, kalmus, kłącz, łobzie, łabuzie, palma, plaskoć, pluszcz, pluszczaj, sasyna, szuwar, szczwar, tatar, tatarek, tatarski korzeń, tatarskie ziele, tatarczuch, wis.

Opis

Słowo Acorus pochodzi od greckiego słowa akares, oznaczającego roślinę o aromatycznym korzeniu. Jest rośliną wieloletnią dorastającą do około 150 cm. Łodyga trójgraniasta, u nasady jest zabarwiona na kolor czerwony. Liście są długie, wzniesione, równowąskie, szablowate, koloru jasnozielonego. Niepozorne kwiaty zebrane są w kolby i wyrastają na szczycie pędu. Kwiatostany – z powodu liściastej pochwy wyrastającej pionowo na przedłużeniu pędu – robią wrażenie ustawionych bocznie. Tatarak jest rośliną wiatropylną. W Polsce nie owocuje.

Występowanie

Tatarak jest prawdopodobnie przybyszem z Azji Środkowej i rozprzestrzenił się w Europie wraz z najazdami Tatarów w XVI wieku. Wkładali oni jego kłącza do bukłaków dla polepszenia aromatu wody. Zgubione podczas nabierania wody dały początek nowym populacjom. W Polsce roślina ta występuje pospolicie na brzegach zbiorników wodnych, na moczarach, bagnach, wilgotnych łąkach i w rowach, zajmując zwykle duże powierzchnie.

Pozyskiwanie surowca

Surowcem zielarskim jest kłącze tataraku, które zbiera się wiosną lub jesienią. Po wyciągnięciu z wody lub błota przy pomocy haków lub grabi, odcina się nierdzewnymi nożami części nadziemne rośliny, korzenie oraz zbutwiałe części kłącza. Pozyskane kłącza należy dokładnie umyć i starannie oczyścić, następnie pokroić na odcinki długości 20 cm i suszyć w miejscu przewiewnym i zacienionym lub w specjalnych suszarniach w temperaturze nie przekraczającej 35oC. Jeśli kłącza są bardzo grube, należy je przed susze niem pokroić wzdłuż. Surowiec po wysuszeniu ma barwę jasnobrunatną, silny zapach, gorzki lekko palący smak. W celu jak najdłuższego zachowania jego wartości należy przechowywać go w szczelnie zamykanych pojemnikach. 1 kg suszu otrzymuje się z około 4,5 kg kłączy świeżych.

Aby utrzymać stanowisko tataraku należy część roślin po­zostawić nie naruszając ich, a odcięte, nie nadające się na surowiec kawałki kłączy, należy zakopać w miejscu zbioru w celu rozmnożenia.

Skład chemiczny

Olejek eteryczny, gorycze, garbniki, śluzy, węglowodany (m.in. dużo skrobi), cholina. Skład olejku i procentowy udział poszczególnych jego składników związany jest z po­chodzeniem surowca.

Zastosowanie

Kłącze tataraku było stosowane w medycynie tybetańskiej jako lek przeciw robakom, a w medycynie chińskiej jako lek żołądkowy i przeciwreumatyczny. Przypisywano mu wła­ściwości przedłużające życie. W polskim lecznictwie ludo­wym tatarak zalecano jako lek wzmacniający, uspokajający, krwiotwórczy i moczopędny. Obecnie uważany jest za jeden z najlepszych leków aromatyczno-gorzkich, pobudzających apetyt i odkażających w schorzeniach przewodu pokarmo­wego. Ostatnie badania potwierdzają działanie uspokajające i hipnotyczne. Większe ilości mogą powodować halucyna­cje, a nawet działać toksycznie. Tatarak jest zalecany jako środek wzmacniający i przywracający sprawność fizyczną u osób starszych. Zewnętrznie stosowany jest w formie płukanek w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz do kąpieli uspokajających i wzmacniających.

Odwary tataraku nadają się do mycia głowy przy łupieżu i wypadaniu włosów. W niewielkich ilościach używany może być jako substytut liści laurowych, a także może być doda­wany do kompotów z jabłek, gruszek i rabarbaru. Czasem roślina ta zastępuje imbir, cynamon i gałkę muszkatołową. Z kłączy wyrabiano w różnych krajach cukierki, perfumy, gin i piwo. W XIX w. w na ulicach Bostonu sprzedawano kłącza, do żucia w celu odświeżenia oddechu. Na liściach tataraku piecze się chleb np. na Podlasiu. W niektórych krajach kłączami tataraku uszczelnia się kadzie, wyrabia się krochmal i preparaty do garbowania skór. Olejek tatarako­wy stosowany jest do aromatyzowania tytoniu, rozłożone liście w mieszkaniu działają odpędzająco na insekty.

Przepisy

Kompot

Kilka gruszek, 1 kłącze tataraku dłu­gości małego palca, pół szklanki cukru, 1 l wody. Gruszki obieramy, przepoławiamy, i usuwamy wnętrze z nasionami. Wkładamy do garnka, dodajemy tatarak, zalewamy wodą, gotujemy chwilę, a następnie wsypuje­my cukier i gotujemy nadal, aż do uzyskania miękkości owoców. Wyjmujemy tatarak. Kompot można podawać na zimno lub ciepło. Oprócz tataraku możemy jeszcze dodać korzeń kuklika i kawałeczek kłącza kopytnika.

Napar

1/2 łyżki rozdrobnio­nych kłączy tataraku zalać 1 szklanką wrzącej wody. Parzyć w termosie około 1 godzinę, pić 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie 30 min. przed posiłkiem. W schorzeniach prze­wodu pokarmowego.

Informacje przygotowane przez zespół pracowników URz w ramach projektu „Traditional and wild” realizowanego przez Stowarzyszenie Pro Carpathia w Rzeszowie, współfinansowanego ze środków EFRR.